YARATICILIK VE GRAFİK TASARIM / Emre BECER

Prof. Dr. Emre BECER
Marmara Üniversitesi Öğretim Üyesi
www.emrebecer.com

YARATCILIK NEDİR?
Her tasarım ürünü, yaratıcı bir süreç sonucunda ortaya çıkar. Bu
ürünler, nesnel ve işlevsel özellikleriyle kendi kendilerini tanımlayabilirler,
ama yaratıcılığın tanımını yapmak gerçekten zordur.

Tıpkı mizah gibi,
yaratıcılığı inceden inceye analiz etmek yanlıştır. Böyle bir analiz,
yaratıcılığın esin kaynaklarını da kurutabilir. Franz Schoenberner,
"Confessions of a European Intellectual" (Bir Avrupa'lı Aydının Itirafları)
adlı kitabında şu özdeyişi anımsatmaktadır: "Kırkayağa hangi ayağı ile
yürümeye başladığını sorduktannda. felç olmuş!"
Hiçbir tanımın ya da bakış açısının yaratıcılık olqusunu tek başına
açıklayamayacağı açıktır. Bu nedenle, yaratıcılık konusundaki değişik
görüş, kuram ve yöntemleri incelemekte yarar vardır.
Doyle Dane Bernbach reklam firmasının ortaklarından William
Bernbach, yaratıcılığın dört boyutlu bir disiplin sorunu olduğunu
savunuyor:
1- Ürün ya da hizmetin avantaj olabilecek özelliklerini bulma disiplini,
2- Düşünsel bir derinliğe ve estetiğe sahip tasarımlar üretme
disiplini,
3- Yönetme disiplini: Bir yaratıcı, diğer yaratıcıları özendirmek, onlara
rehber olmak ve onları doğru bilgilerle donatmak için yönetme yeteneğine
sahip olmalıdır.
4- Toplumsal bilinci geliştirme ve halka karşı sorumluluk disiplini.
Yaratıcı kişi; önce problemi oluşturan değişik unsur ve verileri
biraraya getirir, bunlar arasında bir seçme yapıp ne söylenmesi gerektiğini
belirler ve sonra da yapıtı sahneye koyar. Grafik tasarımcı Ivan
Chermayeff, tasarım alanında yaratıcı kişiyi; ödünç alan, koordine eden,
özünleylci: teknolojiden, diğer tasarımcılardan, geçmişten ve günümüzden
bilgi ve kaynak toplayan bir kişi olarak tanımlıyor.
Yaratıcılık, belki de hiç kimsenin o zamana kadar akıl edemediği bir
şeyi düşünebilmektir. Yaratıcı bir tasarımcı çoğu zaman olumsuz koşullarla
mücadele eder. Gerçek bir yaratıcı; yavan bir ürünün sınırlayıcılığıyla,
donuk bir pazarlama planıyla ve çetin piyasa koşullarıyla savaşarak
başarılı sonuçlar elde edebilen kişidir.
Müzik, edebiyat, sanat ve tasarım dallarında yaratıcılık; bilinmeyeni
bulma ve her yeni probleme çözüm getirme uğraşıdır. Bütün yaratıcı
sanatların ortak özelliği; boş bir sayfanın "egemenliğine" ya da hiçbir şeyin
varolmadığı bir ortama yaratıcılık gücüyle meydan okumadır.
sosyal psikolog Dr.lrwing Taylor, insan yaratıcılığını beş aşama
içinde incelemektedir:
1- Yetenek ve beceriye dayanmayan ve özellikle çocuk resimlerinde
görülen; "Dışavurumcu yaratıcılık",
2- Sanatçının ustalıkla, ama salt yoğun bir gerçekçilikle ulaştığı;
"Üretici yaratıcılık",
3- Sanatçının bir buluş adamı gibi, eski parçalarla yeni şeyler
yarattığı; "Buluşa dayalı yaratıcılık",
4- Sanatçının soyutlama yeteneğini sergilediği; "Yenilikçi yaratıcılık",
5- Sanatçının bütünüyle kendi koyduğu ilkelerden yararlandığı;
"Gelişmeci yaratıcılık". Gelişmeci yaratıcılık aşamasındaki sanatçı, üst
düzeyde bir soyutlama yeteneğine sahiptir ve yeni bir sanat ya da tasarım
üslubunun öncülüğünü yapabilir.
Tasarımcı ilk eskizlerini çizdiği sırada "dışavurumcu yaratıcılık"
aşamasındadır. Eskizlerin biraz daha ayrıntılandırılıp okunabilir hale
getirilmesi ise "üretici yaratıcılık" aşamasıdır. Birçok tasarımcı yaratıcılığın bu
iki aşamasından yararlanır.
Dr. Taylor'a göre; bu yaratıcılık aşamalarının hiçbirinde ileri zeka
düzeyinin önemli bir rolü yoktur. Mantık ise bu konuda hiçbir zaman
yardımcı olamaz. Geleneksel mantık kuralları, yaratıcı düşünce için
gerçekte bir deli gömleğinden farksızdır. Nükleer fizik vb. alanlarda ileri
zeka düzeyi ile yaratıcılık arasında karşılıklı bir ilişkiden sözetmek belki
mümkündür. Ama tasarım alanında böyle bir ilişki yoktur. Birçok başarılı
tasarımcı, Amerika'da yapılan "lA" testlerinde sıradan sonuçlar almışlardır.
Şurası kesindir ki; zeka düzeyi ne olursa olsun, bir dogrnatist asla iyi
bir tasarımeıolamaz.
YARATCI ŞEÇME:
Görsel sanatlar alanında çalışan bir yaratıcı; ele aldığı bir kavramı
biçimlendirmek ya da ona yeni bir biçim kazandırmak için algı ve sezgiye
dayalı birikimlerini devreye sokar. Çizdiği, boyadığı ve kompozisyonu
kurduğu sırada, deneyimleriyle ortaya çıkan verileri alışılmadık bir çözüme
ulaşmada kullanır. Bu verilerden yararlanırken, genellikle ilk aşamada;
üzerinde çalıştığı problemin doğru, ama allışılmış ve basmakalıp
çözümleriyle karşılaşır. Işte, yaratıcı olabilmek için yaratıcı olamamanın farkı
bu noktada başlar. Yaratıcı niteliklerden yoksun bir kişi, karşısına çıkan
alışılmış çözümü kabul eder ve onu hiçbir seçmeye tabi tutmadan
bilinçsizce kullanmaya girişir. Kendinden emin olma ve yüzdeyüz doğruyu
bulma kaygısı, tasarım problemlerine uyutucu çözümler getirmesine neden
olur. Yaratıcı bir tasarımcı ise bu tür basmakalıp çözümleri ayıklama
becerisine sahiptir. Bu nedenle yüzlerce çözüm araştırır ve bunların
arasından en orijinal, en alışılmadık olmasının yanısıra, hala iyi bir çözüm
olma özelliğini koruyan bir tanesini kullanır. Iyi bir tasarımcı, yüzlerce
olasılıktan birini kısa bir süre içinde görselleştirebildiği için iyi bir satranç
oyuncusuna benzetilebilir.
Birçok seçenek arasından en iyi çözüm olasılığını bulma şansı,
sadece iki seçenekten birini seçmeye oranla, elbette çok daha fazladır.
Tasarım eğitimcileri olarak öğrencilerimize eskiz aşamasında söylediğimiz
şeyler genellikle pek değişmez: "Daha çok eskiz yapın ve bana daha fazla
seçenek gösterin. Ilk iki taslaktan seçim yapmaya alışırsanız, yaratıcı
olamazsınız."
Bir tasarımcı sürekli olarak daha fazla olasılık arasından seçim
yapmaya kendini özendirmelidir. Olasılık sayısını arttırma çabası, yaratıcı
zekayı kalıplardan kurtararak harekete geçirecektir. Bir seçim şansı
yaratılmadığında, ilerde daha iyi bir çözüm bulunup bulunamayacağı da
bilinemez. Tasarımcı yaratıcı olduğu kadar, seçici de olmalıdır.
GRAFİK TASARIMDA YARATICI SÜREÇ:
Grafik tasarım süreci, günümüzün yorgun ve dalgın izleyicisinin
ilgisini mesaja çekebilecek yeni yöntemler bulmak için yapılan araştırmaları
içerir. Bu araştırmaların hammaddesi ise yaratıcılıktır. Grafik tasırımda
yaratıcılık; önceden birbirleriyle hiçbir ilişkisi olmayan unsurlar arasında
bağlantı kurarak, bir iletişim problemini çözme yetisi olarak tanımlanabilir.
Etkileyici bir fikir bulma yönündeki araştırmalar, tasarım sürecinin en
kritik evresini oluştururlar. Her grafik tasarım probleminin içinde birçok olası
çözüm bulunur. Birçok tasarımcı deneyim ve tasarım bilgileri ile belirli bir
plan ya da yöntem uygulamadan, sezgilerle çözüme ulaşmaya çalışır.
Bunun yanısıra, yaratıcılık üzerine yazılmış kitaplarda tasarım süreci içinde
kullanılan birçok yaratıcı teknikten sözedilmektedir.
Bilinçli ya da bilinçsiz bir biçimde, grafik tasarım süreci içinde yaygın
olarak kullanılan altı yaratıcı tekniği kısaca inceleyelim:
a) Dikey ve Kapsamlı Düşünme:
Dikey düşünme, en açık ve en mantıksal çizgiyi izler. Bu çizgi, insan
beyninin normal çalışma yoludur. Alışılmış, etkili ve mantıklı bir çözüm
bulma yöntemidir.
Kapsamlı düşünme ise umulmayanı ve denenmeyeni bulma
yöntemidir. Dikey düşünme ile kapsamlı düşünme arasındaki farkı en iyi
açıklayan örnek, çukur açma işlemidir. Dikey düşünme yönteminde çukur,
tek bir noktaya açılır ve sürekli olarak derinleştirilir. Kapsamlı düşünme
yönteminde ise çukurlar değişik noktalara açılırlar. Kapsamlı düşünme
yönteminde yaratıcı, rastlantısal ve yenilikçi çözümlere gidebilme şansı
yüksektir. Dadacılar da rastlantıya dayalı yaratıcı yöntemlerden
yararlanmışlardır.
b) Yaratıcı Grup Toplantıları: (Bralnstormlng)
Bir grup tarafından yürütülen klasik bir problem çözme yöntemidir.
Yaratıcı grup toplantılarına katılacak üyelere oturum öncesinde problemle
ilgili bir metin verilir. Böylelikle her üye, toplantıya belirli bir ön hazırlık
yaparak gelir. Oturum sırasında bir başkan ve bir sekreter seçilir.
Toplantıda her üye, tartışılan kavramla ilgili olarak aklına gelen bütün fikir
ve olasılıkları; tuhaf ya da saçma olup olmadığına bakmaksızın, özgürce
ortaya atar. Bunda amaç; konuyla ilgili olarak mümkün olduğunca çok
sayıda fikir geliştirebilmektir. Toplantıdan sonra aynı grup ya da başka bir
grup, ortaya atılan fikirlerin bir değerlendirmesini yapar.
Bazı tasarımcılar, yaratıcı grup toplantılarını benimsememekte,
yaratıcılığın tek başına gerçekleştirilen bir eylem olduğunu
savunmaktadırlar.
c) Kuluçka Tekniği:
Bazı tasarımcılar herhangi bir tasarım problemi üzerinde belirli bir
süre yoğunlaştıktan sonra, dikkatlerini -kasıth olarak- başka bir konuya
yöneltlrler. Bu arada, önceki problemle ilgili yaratıcı düşünceler adeta
kuluçkaya yatırılmış olur. Tasarımcı, problemi yeniden ele aldığında daha
kapsamlı ve objektif bir bakış açısı kazanır, daha önce gözden kaçırdığı
eksiklik ve yanlışlıkları farkeder.
d) Not Alma Tekniği:
Birçok tasarımcı, problemle ilgili olarak aklına gelen bütün yaratıcı
çözüm olasılıklarını bir kağıda not eder. Hızlı eskiz ve taslaklarla birçok
yaratıcı düşünce ve buluş, kağıt üzerine kaydedilir. Günümüzde
bilgisayarlar, tasarımcıya yaratıcı bir düşüncenin farklı çeşitlemelerini
anında gösterebilmekte; yaratıcılığa ayrılan zamanı arttırırken, el işçiliğini
azaltmaktadırtar.
e) Sentez Yöntemi:
Birçok yaratıcı düşünce; çeşitliliğin, hatta birbirleriyle çelişik ya da
aykırı gibi görünen unsurların biraraya getirilmesiyle oluşmaktadır. Örneğin;
Pablo Picasso, Post-Empresyonist ressam Paul Cezanne'ın resimleriyle
Afrika masklarını kübizmin esin kaynakları olarak göstermiştir.
t) Gözlemler:
Bakma, gözden geçirme, denetleme ve inceleme; tasarımcı ve
sanatçıların yaratıcılıkta kullandıkları esin kaynakları arasındadır. Bir sanat
müzesi, dayanıklı eşyalar satan bir dükkan ya da bir kütüphane beynin
veri bankasını zenginleştirir ve yeni biçimsel buluşlara, renk
düzenlemelerine kaynaklık edebilir.
Yaratıcılık bazılarına göre doğuştan gelen kişilik özelliklerine bağlıdır.
Bazıları ise yaratıcılığın öğretilebileceğini savunurlar. Bize göre bu görüşlerin
ikisi de yaratıcılığı tek başlarına açıklayamamaktadırlar. Içinde
bulunduğumuz bilgi çağında, sadece doğuştan gelen yaratıcı özelliklerle
etkili çözümlere ulaşmak mümkün değildir. Günümüzün yaratıcı kişisi; çok
ve çeşitli konularda okumalı. izlemeli, araştırmalı. yaratıcı zekasını sözel ve
görsel verilerle sürekli olarak beslemelidir. Beynin veri deposu
zenginleştikçe; yeni ve denenmemiş yaratıcı çözümler bulma olasılığı da
artacaktır.

YARARLANILAN KAYNAKLAR:
1- Nelson, Roy Paul, "The Design of Advertising", Brown Company
Publishers, Dubuque, lowa. 1981.
2- Meggs, Philip B., "Type & Image", Van Nostrand Reinhold Ine., New
York. 1989.
3- May, Rollo, "The Courage to Create", Liveright Publishing Corp., New
York. 1975
4- Adams, Robert, "Creativity in Communications", New York Graphic
Society, Greenwich, Conne. 1971.
5- Bernbach, William, "Bill Bernbach Defines the Four Disciplines of
Creativity", Advertising Age, 1971, s.21-23.